درباره نقاره‌خانه حرم رضوی صحبت می‌کنم، یکی از آن نمادهای نوستالژیک که هر زائری دوستش دارد و حتی برای یادآوری حس خوب در جوار حرم رضوی بودن، صدایش را ضبط می‌کند و گاه‌به‌گاه به بهانه‌های مختلف گوش می‌دهد و شاید قطره اشکی از گوشه چشمش جاری می‌شود.
نقاره‌نوازی یک سنت قدیمی ایرانی است و شاید قدمتی چند هزار ساله داشته باشد؛ اما ایرانی عاشق این هنر را به خدمت گرفته است تا از آن برای تقویت احساسات مذهبی و معنوی بهره ببرد. در رواق امروز، با هم مروری کوتاه بر تاریخ نقاره‌نوازی در حرم رضوی و نیز آداب آن خواهیم داشت.
قبل‌تر از صفویه
زمان تأسیس نقاره‌خانه در حرم رضوی دقیقاً معلوم نیست؛ اما می‌دانیم یکی از لوازم هشدار یا اعلام موارد خاص به مردم، از طریق نواختن نقاره‌های حکومتی بوده است؛ یعنی نقاره‌نوازی پیش از آنکه در حرم رضوی کاربرد داشته باشد، به وسیله حاکمان و والیان شهر مورد استفاده قرار می‌گرفت تا مواردی را به اطلاع مردم برسانند؛ یکی از این موارد، ورود و خروج افراد مهم و صاحب‌مقام بود.
گزارش فضل‌الله روزبهان خنجی در کتاب «مهمان‌نامه بخارا» از ورود شیبک‌خان ازبک به مشهد و نواخته شدن نقاره در حرم رضوی به مناسبت این اتفاق، نشان می‌دهد که در تشکیلات آستان‌قدس رضوی چنین رویکردی پیش‌بینی شده بود و دست‌کم در ابتدای کار، نواختن نقاره برای احترام گذاشتن به میهمانان مهمی بود که به حرم رضوی مشرف می‌شدند. با آغاز دوره صفوی و گسترش تشکیلات و تأسیسات آستان‌قدس رضوی، نقاره‌خانه به عنوان بخشی از سازمان این مجموعه پذیرفته و از نقاره‌نوازی‌های حکومتی تفکیک شد. به این معنا که والی و حاکم برای خودش نقاره‌نوازان جدایی داشت که در صورت ضرورت از آن‌ها استفاده می‌کرد و آستان‌قدس هم برای خودش نقاره‌نوازانی داشت که به مناسبت‌های مختلف، به انجام وظیفه می‌پرداختند.
در دوره صفویه افرادی نظیر میرسیدحسین، استاد علی‌خان، میرسید حسن، میرفضل‌الله حسینی و میرمحمدصادق حسینی مسئولیت نقاره‌نوازی در حرم را برعهده داشتند و به عبارتی، مهتر نقاره‌خانه بودند.
براساس برخی اسناد، در این دوره، ۱۲ نفر در نقاره‌خانه خدمت می‌کردند که احتمالاً به صورت شیفتی به انجام وظیفه مشغول بودند.
نقاره‌خانه در دوره نادری
با سقوط صفویان و روی کار آمدن نادرشاه، تشکیلات پیشین نقاره‌خانه حرم مطهر تغییراتی کرد؛ این تغییرات البته در راستای تفکیک وظایف و افزایش افرادی بود که به کار نقاره‌زنی می‌پرداختند. براساس اسناد این دوره، هر یک از نقاره‌چی‌ها مسئول نواختن یک ساز مشخص بودند و وظایف دقیق‌تری برای آن‌ها تعریف شده بود؛ مثلاً آن‌ها وظیفه داشتند در ماه مبارک رمضان به‌ویژه برای اعلام وقت سحر، به نواختن نقاره بپردازند.
در این دوره نیز افرادی مانند میرمحمدصادق حسینی، محمداسماعیل و محمدرحیم، مهتری نقاره‌خانه را عهده‌دار بودند و این بخش از آستان‌قدس، با ۱۲ نیرو به فعالیت خود ادامه می‌داد.
تا امروز ...
با از میان رفتن بازماندگان نادر در خراسان و غلبه قاجارها از سال ۱۲۱۷ق. بر آن، نقاره‌خانه حرم که در برخی اسناد این دوره از آن با عنوان «کرناخانه» یاد شده است، دچار تغییراتی شد و ظاهراً جایگاه آن ارتقا یافت؛ چنان‌که در بیشتر سفرنامه‌های این دوره، ذکر و اشاره‌ای درباره عظمت و تأثیر نقاره‌نوازی در حرم مطهر به چشم می‌خورد؛ اما متأسفانه کمتر اطلاعات دقیقی درباره محل قرار گرفتن نقاره‌خانه یا روند فعالیت آن وجود دارد. براساس گزارش اعتمادالسلطنه در «مطلع‌الشمس»، بنای کنونی نقاره‌خانه بر فراز ایوان شرقی صحن عتیق، توسط حاجی قوام‌الملک و در سال ۱۲۸۴ق/۱۲۴۶ش ایجاد و بعدها چندباری مرمت شد. با این حال، به نظر می‌رسد مکان نواختن نقاره تا مدت‌ها در محل فعلی آن نبود و مکانش چندباری تغییر کرد. در این دوره هم، آقامحمدحسن، آقاعبدالله، آقامحمدعلی، آقاعباس بن محمدعلی و آقا محمد بن محمدعلی عهده‌دار مهتری نقاره‌خانه بودند.
با آغاز دوره پهلوی، نواختن نقاره تا سال ۱۳۱۴ش. ادامه داشت اما در این سال و شاید در پی واقعه خونین مسجد گوهرشاد، نواختن نقاره متوقف شد و تا سال ۱۳۲۱ش، به مدت هفت سال مردم از شنیدن صدای آن محروم شدند.
در ابتدای این دوره که هنوز فعالیت نقاره‌خانه برقرار بود، محمدباشی شکوهی، مسئولیت نقاره‌خانه را برعهده داشت و در سال ۱۳۰۸، جای خود را به محمدعلی باشی‌شکوهی داد. این مسئول از سال ۱۳۲۱ که فعالیت نقاره‌خانه از سر گرفته شد، دوباره عهده‌دار اداره آن شد و پس از آن نیز تا امروز، می‌توان حضور خانواده شکوهی را در این مسئولیت مرور کرد.
حرف دل با صدای نقاره
درباره اینکه نقاره‌نوازی در حرم با چه مضمونی نواخته می‌شود، اطلاعاتی وجود دارد، ولی اینکه ریتم نواختن نقاره در زمان‌های قدیم به چه شکلی بوده است، دقیقاً معلوم نیست. با این حال، از آنجا که فعالیت در نقاره‌خانه حضرتی به صورت موروثی بوده است و افراد سینه به سینه این ریتم‌ها را منتقل می‌کرده‌اند، به نظر می‌رسد ریتم فعلی قدمتی چندصد ساله داشته باشد. امروزه نقاره‌چیان برای آغاز مراسم نقاره‌نوازی در دو صف قرار می‌گیرند. در صف جلو طبل‌نوازان در سمت راست نقاره‌خانه و روی صندلی می‌نشینند و طبل‌ها را روی پایه فلزی قرار می‌دهند. کرنانوازان نیز در سمت چپ نقاره‌خانه می‌ایستند.
آنگاه سرنواز (سردسته کرنانوازان) ابتدا کرنا را به طرف گنبد طلا و با حالت سلام می‌گیرد و با آهنگ «سلطان دنیا و عقبی، علی بن موسی الرضا» می‌نوازد.
در ادامه بقیه کرنانوازان، معروف به پس‌نواز، با کرنا و به طور هماهنگ دو بار آهنگ «امام رضا» می‌نوازند.
این روند با سرنوازی «غریب رضا» و پس‌نوازی «مولا، مولا، مولا، علی بن موسی‌الرضا» ادامه می‌یابد و با طبل‌نوازی و کرنانوازی‌های بعدی تکمیل می‌شود. امروزه نقاره را دو بار در روز می‌نوازند، ۲۰ دقیقه پیش از طلوع و ۲۰ دقیقه پیش از غروب آفتاب. در اعیاد مذهبی نیز نقاره دوبار نواخته می‌شود، شب عید و روز آن.
در ماه مبارک رمضان، به جز ایام شهادت امیرمؤمنان(ع)، نقاره دو نوبت در سحر به صدا در می‌آید، یک بار حدود دو ساعت و نیم پیش از اذان و بار دیگر یک ربع مانده به طلوع آفتاب. نقاره غروب هم در ماه مبارک رمضان، یک ربع مانده به غروب آفتاب نواخته می‌شود.
از دیگر زمان‌های نواختن نقاره، لحظه تحویل سال است. بد نیست بدانید در ماه‌های محرم و صفر، نقاره نواخته نمی‌شود و این یک رسم قدیمی است که گاهی هم دستخوش تغییراتی می‌شود.
نظر شما